Door onze redacteur Ellen de Bruin | pagina 16 - 17
Stel dat het onderzoek dat afgelopen vrijdag onder de titel The End of History Illusion in Science werd gepubliceerd geen onderzoek was, maar een Hollywoodfilm. Dan zou dit de voice-over bij de trailer worden, uitgesproken met ronkende stem en begeleid door dramatische muziek: „Van de man die ons leerde dat we onszelf niet kunnen kennen. En van de man die ons leerde dat we niet kunnen voorspellen hoe we ons in de toekomst zullen voelen. En van een nieuw talent. Komt nu: de illusie van het einde van de geschiedenis. Het gevoel dat er vanaf vandaag nooit meer iets meer verandert!”
Zo presenteren de psychologen ook hun experimenten: alsof die zouden aantonen dat mensen, van alle leeftijden, denken dat ze onlangs definitief het karakter hebben gekregen dat ze de rest van hun leven zullen houden. Dat elke persoonlijkheidsverandering zoals ze die in het verleden nog wel doormaakten, nu volledig tot stilstand is gekomen.
Het is niet helemaal waar. Timothy Wilson, bij het grote publiek bekend als de auteur van Vreemden voor onszelf (over de onmogelijkheden van introspectie, 2002), Dan Gilbert van het boek Stuiten op geluk (over het moeizame voorspellen van de eigen gevoelens, 2006) en de jonge Waalse psycholoog Jordi Quoidbach overdrijven een beetje.
Maar wat de onderzoekers wel laten zien is interessant genoeg. We onderschatten consequent de komende veranderingen in onze persoonlijkheid. Mensen, van welke leeftijd ook, verwachten in de komende 10 jaar minder te zullen veranderen dan tien jaar oudere mensen zeiden dat zij de afgelopen 10 jaar veranderd waren. Op allerlei gebied: persoonlijkheidseigenschappen, waarden als succes en veiligheid, favoriete muziek, voedsel en vrienden, om maar wat te noemen.
De psychologen vergeleken in grote steekproeven steeds mensen van x jaar oud die ze lieten vooruitkijken met mensen van x+10 jaar oud die ze lieten terugkijken. De vooruitkijkers zagen minder veranderingen opdoemen dan de terugkijkers rapporteerden. Alsof ieders leven zich samenbalt naar het nu – om daar misschien niet te stoppen, maar toch wel duidelijk af te remmen.
De meesten van de duizenden proefpersonen waren in psychologie geïnteresseerde Franstaligen (Fransen, Belgen, Zwitsers, Canadezen) die na het tv-programma Leur secrets du bonheur een website met vragenlijsten bezochten. Meer dan 80 procent was vrouw, maar het effect ging voor beide seksen op. Naarmate mensen ouder waren voorspelden en rapporteerden ze gemiddeld wel minder veranderingen in karakter, waarden en voorkeuren. Ironisch genoeg zou het dus kunnen dat juist bij heel oude mensen de ‘end of history’-illusie verdwijnt – dat maakte dit onderzoek niet duidelijk. „Het opvallende was juist”, zegt Quoidbach aan de telefoon, „dat wij het effect bij álle door ons onderzochte leeftijden vonden.” Hij zou nog graag een langlopend onderzoek naar het verschijnsel uitvoeren om helemaal zeker te zijn.
De vooruitkijkers lijken veranderingen die nog moeten komen te onderschatten; het is niet zo dat terugkijkers veranderingen uit het verleden overschatten. De psychologen beschikten namelijk ook over een databestand van persoonlijkheidsvragenlijsten die enkele duizenden Amerikanen halverwege de jaren negentig hadden ingevuld en tien jaar later nog eens. Die veranderingen zaten in de orde van grootte van de door terugkijkers gerapporteerde veranderingen – die leken dat dus tamelijk goed te kunnen.
En hoe komt het, dat mensen denken dat ze vanaf nu niet zo heel veel meer zullen veranderen? De psychologen geven twee mogelijke verklaringen, die ze nu willen onderzoeken. Om te beginnen hebben de meeste mensen, dankzij gezond zelfvertrouwen, het gevoel dat ze een goed karakter hebben, een mooie, morele levenshouding en dat ze wijze keuzes maken. Daardoor vinden ze het idee dat ze nog zullen veranderen misschien onprettig. Verder is het makkelijker om terug te kijken op wat echt gebeurd is dan om te voorspellen wat nog gaat gebeuren. Vaak verwarren mensen de kans dat iets zal gebeuren met het gemak waarmee ze zich het voor de geest kunnen halen. Doordat het moeilijk is om veranderingen te voorspellen die met henzelf te maken hebben, zouden mensen ten onrechte kunnen denken dat die veranderingen niet zo waarschijnlijk zijn.
Dit artikel werd gepubliceerd in NRC Handelsblad op Maandag 7 januari 2013, pagina 16 - 17
